Συναισθηματική Κακοποίηση

Με τον όρο «συναισθηματική κακοποίηση» εννοούμε κάθε συμπεριφορά και στάση που πλήττει την συναισθηματική και/ή ψυχολογική ακεραιότητα ενός άλλου ανθρώπου, χωρίς να εμπλέκει όμως την άσκηση σωματικής βίας. Στόχος της είναι να ελέγξει, να απαξιώσει, να εκφοβίσει, να απομονώσει ή να τιμωρήσει τον άλλον, χρησιμοποιώντας ως κυριότερα μέσα τον φόβο, την υποτίμηση και την ταπείνωση. Σε αντίθεση όμως με την σωματική και τη σεξουαλική κακοποίηση, όπου ένα και μόνο περιστατικό αρκεί για να την χαρακτηρίσει ως τέτοια, η συναισθηματική βία περιγράφεται ως ένα επαναλαμβανόμενο και σταθερό, μέσα στο χρόνο, μοτίβο συμπεριφορών, που μπορεί να είναι εκούσιο ή ασυνείδητο, και που πάντως έχει ως αποτέλεσμα την συστηματική υποτίμηση του άλλου ανθρώπου και της ψυχοσυναισθηματικής του ακεραιότητας. Στις πιο φανερές εκδοχές της, η συναισθηματική κακοποίηση μπορεί να πάρει τη μορφή της λεκτικής βίας και της διαρκούς άσκησης κριτικής, ενώ στις πιο άρρητες και συγκαλυμμένες εκδοχές της μπορεί να εκφραστεί μέσα από προσπάθειες εκφοβισμού του άλλου, χειραγώγησης, αλλά και με την μόνιμη άρνηση του ατόμου να μείνει ικανοποιημένος από το οτιδήποτε κάνει ο άλλος. Το αξιοσημείωτο στην δεύτερη περίπτωση της συγκαλυμμένης συναισθηματικής κακοποίησης είναι πως συνήθως, αυτού του είδους οι συμπεριφορές παρουσιάζονται και τεκμηριώνονται ως καλόβουλες προθέσεις καθοδήγησης του άλλου ή παροχής συμβουλών για το «καλό του». Σε κάθε περίπτωση όμως, η συναισθηματική κακοποίηση είναι ανεξάρτητη του κοινωνικού, μορφωτικού και πολιτισμικού επιπέδου, ενώ δεν συνδέεται με το φύλο και την ηλικία του δέκτη και του θύτη. Επιπλέον, βιβλιογραφικά φαίνεται να λειτουργεί ως προάγγελος σωματικής βίας.

Παρότι είναι πολλές οι συμπεριφορές που θα μπορούσαν να περιγραφούν ως τακτικές άσκησης συναισθηματικής βίας, σε γενικές γραμμές τα μοτίβα των συναισθηματικά κακοποιητικών συμπεριφορών είναι τα εξής:

  • Επίθεση: Εδώ εντοπίζονται οι πιο εμφανείς, οι πιο ρητές μορφές συναισθηματικά κακοποιητικής συμπεριφοράς και περιλαμβάνουν τους υβριστικούς χαρακτηρισμούς, τις κατηγορίες, τις απειλές και τις διαταγές. Αναλαμβάνοντας μία θέση κριτή, που εγκρίνει ή δεν εγκρίνει τη συμπεριφορά του άλλου, ο συναισθηματικά κακοποιητικός άνθρωπος στερεί από τον άλλον το δικαίωμα της ισότητας και της αυτονομίας μέσα στη σχέση. Ωστόσο, εξίσου επιθετική μπορεί να είναι και μία στάση «βοήθειας» προς τον άλλον: εδώ η άσκηση κριτικής, οι συμβουλές, οι έτοιμες λύσεις, οι αναλύσεις, οι ερωτήσεις σε ανακριτικό ύφος και η αμφισβήτηση των ενεργειών ή/και των αποφάσεων του άλλου μπορεί κάποιες φορές να είναι καλοπροαίρετες και ειλικρινείς, όμως σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να έχουν ως στόχο την απαξίωση και τον έλεγχο του άλλου. Εκείνο που μπορεί να κάνει τη διαφορά μεταξύ των δύο στάσεων είναι ο επικριτικός τόνος που υιοθετείται από τον θύτη ως εκείνου που «γνωρίζει καλύτερα».
  • Άρνηση: Σε αυτή την κατηγορία των συμπεριφορών εμπίπτουν όλες οι προσπάθειες ακύρωσης των σκέψεων, των απόψεων, των συναισθημάτων ή των αποφάσεων του άλλου. Ακύρωση έχουμε κάθε φορά που ο θύτης αρνείται την πραγματικότητα, όπως για παράδειγμα, όταν αρνείται πως έχει προσβάλλει τον άλλον, όταν υποστηρίζει ότι ποτέ δεν εξύβρισε τον άλλον, ή όταν δηλώνει πως δεν γνωρίζει για τι μιλάει ο άλλος. Μία δεύτερη μορφή άρνησης είναι και η αποσιώπηση: όταν ο θύτης αρνείται να ακούσει ή να συζητήσει, και όταν αποσύρεται συναισθηματικά σε μία προσπάθεια να τιμωρήσει τον άλλον («κρατάει μούτρα»). Πρόκειται για μία συναισθηματική και ψυχική σιωπή έναντι του άλλου, που στόχο έχει να τον ελέγξει και να τον τιμωρήσει, κάνοντάς τον τελικά να νιώθει αόρατος. Μία τρίτη μορφή συναισθηματικά κακοποιητικής συμπεριφοράς που συνδέεται με την άρνηση είναι η αντιπαράθεση, η οποία εκφράζεται σε εκείνες τις περιπτώσεις όπου ο θύτης θεωρεί τον δέκτη της συμπεριφοράς του ως κομμάτι του εαυτού του και φυσική του συνέχεια, με αποτέλεσμα να αδυνατεί να δεχθεί ότι ο άλλος μπορεί να έχει κάποια άποψη, κάποιο συναίσθημα ή κάποια επιθυμία διαφορετική από τη δική του.
  • Ελαχιστοποίηση: Πρόκειται για μία ηπιότερη μορφή άρνησης όπου ο θύτης αποδέχεται μεν ότι κάτι συνέβη, αλλά αμφισβητεί τα συναισθήματα ή τις αντιδράσεις του άλλου σχετικά με αυτό το γεγονός. Εδώ θα ακούσουμε φράσεις όπως «Υπερβάλλεις!» ή «Παραείσαι ευαίσθητος!», οι οποίες θέτουν υπό αμφισβήτηση ή και ακυρώνουν τα συναισθήματα του άλλου. Σε μία άλλη μορφή της ελαχιστοποίησης, ο θύτης μπορεί επίσης να υποβαθμίζει με τη στάση του την σημασία των όσων λέει και κάνει ο άλλος.

Αξίζει να σημειωθεί και μία ακόμα μορφή συναισθηματικής κακοποίησης που ενέχει βία χωρίς ωστόσο αυτή να γίνεται σωματική: η συμβολική βία περιλαμβάνει συμπεριφορές όπως το βίαιο κλείσιμο της πόρτας, το σπάσιμο πιάτων ή άλλων αντικειμένων, η παρορμητική και επικίνδυνη οδήγηση όταν ο δέκτης είναι συνοδηγός, οι απειλές για καταστροφή περιουσιακών ή προσωπικών στοιχείων του δέκτη, καθώς και οι απειλητικές χειρονομίες προς τον άλλο. Όλα αυτά συνιστούν συμβολικές μορφές μίας απειλής που παραβιάζει τα ψυχολογικά και συναισθηματικά όρια του άλλου ανθρώπου.

Για τον δέκτη αυτών των συμπεριφορών, οι επιπτώσεις είναι αδιόρατες, σιωπηρές, πλην όμως πολύ σοβαρές. Εξάλλου, βιβλιογραφικά επιβεβαιώνεται ότι οι συνέπειες της συναισθηματικής κακοποίησης για τον άνθρωπο που τη δέχεται είναι εξίσου σοβαρές (ίσως και σοβαρότερες) με αυτές της σωματικής βίας. Έτσι, η μειωμένη αίσθηση αυταξίας και η χαμηλή αυτοπεποίθηση, οι αυτομομφές, η ενοχή και η ντροπή, η αίσθηση ότι δεν αξίζει τίποτα ή ότι δεν είναι ικανός για τίποτα, οι διαρκείς αμφιβολίες για την εγκυρότητα και την βασιμότητα των σκέψεων, των πεποιθήσεων, των αποφάσεων και των ενεργειών του, και η γενικότερα αρνητική αυτό-εικόνα που διατηρεί, καθώς και η κατάθλιψη ή και το άγχος που βιώνει, μπορεί να είναι αποτέλεσμα της συναισθηματικής κακοποίησης που επανειλημμένως δέχεται ή δέχθηκε στο παρελθόν από κάποιον άλλο. Ειδικά μέσω της άρνησης και της ελαχιστοποίησης, των οποίων γίνεται δέκτης, το άτομο μπορεί να φθάσει στο σημείο να αμφιβάλλει για τα συναισθήματα και τις σκέψεις του καθώς και για τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται και βιώνει την πραγματικότητα.

Η συναισθηματική και ψυχολογική κακοποίηση απαντάται τόσο στις επαγγελματικές όσο και στις πιο στενές, διαπροσωπικές και οικογενειακές σχέσεις. Από τον γονέα που ειρωνεύεται και απειλεί το παιδί του και τον σύζυγο που εκβιάζει οικονομικά τη σύζυγο, μέχρι τον προϊστάμενο που δεν μένει ποτέ ευχαριστημένος από την απόδοση των υφισταμένων του και απαξιώνει διαρκώς τις προσπάθειές τους, και την σύντροφο που ειρωνεύεται και κάνει σαρκαστικά σχόλια προς τον σύντροφό της, η συναισθηματική κακοποίηση ελλοχεύει σε κάθε μορφή σχέσης όπου υπάρχει κάποια άνιση κατανομή της εξουσίας και του ελέγχου. Εκείνο που φαίνεται να έχει μία ιδιαίτερη σημασία είναι το γεγονός πως η συναισθηματική κακοποίηση ακολουθεί ένα διαγενεακό μοτίβο. Με άλλα λόγια, ένας άνθρωπος που ως παιδί δέχθηκε συναισθηματική κακοποίηση από τον γονέα του, είναι πολύ πιθανό ως ενήλικος να αναζητάει και να βρίσκεται σε σχέσεις στις οποίες γίνεται δέκτης παρόμοιων συμπεριφορών. Έχοντας μάθει από μικρό παιδί πως κάποιος άλλος είναι εκεί για να κρίνει και να αξιολογήσει τα συναισθήματα και τις επιλογές του και μην έχοντας γνωρίσει τι σημαίνει αυτόνομη έκφραση συναισθημάτων και ανεξάρτητη λήψη αποφάσεων, είναι επόμενο ως ενήλικος πια, να νιώθει μεγαλύτερη οικειότητα και ασφάλεια μέσα σε σχέσεις ελεγκτικές και χειραγώγησης, παρά τον θυμό, την μειωμένη αυτοεκτίμηση και την αρνητική αυτοεικόνα που ταυτόχρονα έχει. Στο άλλο άκρο, ένα παιδί που μεγάλωσε σε ένα συναισθηματικά κακοποιητικό περιβάλλον μπορεί ως ενήλικος να υιοθετεί και να εκφράζει αντίστοιχα κακοποιητικές συμπεριφορές προς τους οικείους του. Σε αυτή την περίπτωση, το παιδί υιοθέτησε τις ίδιες συμπεριφορές με τους κακοποιητικούς γονείς του προκειμένου να προστατευτεί από τον θυμό, το άγχος, την θλίψη και την αίσθηση αβοηθησίας που του προκαλούσε η συμπεριφορά του περιβάλλοντός του. Αυτός είναι και ο λόγος που συχνά θα δούμε συναισθηματικά κακοποιητικούς ανθρώπους να έλκονται από ανθρώπους ανασφαλείς, με χαμηλή αυτοεκτίμηση: είναι αυτοί οι άνθρωποι που θα τους προσδώσουν την αίσθηση του ελέγχου, της ισχύος και της ασφάλειας, ώστε να αποφύγουν να αντιμετωπίσουν τα δικά τους συναισθήματα και τις δικές τους ανασφάλειες. Πρόκειται ουσιαστικά για τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος και αυτός είναι ο λόγος που δεν αποκλείεται να δούμε τον ίδιο άνθρωπο να λειτουργεί ως θύτης σε μία σχέση και ως δέκτης συναισθηματικής κακοποίησης σε κάποια άλλη του σχέση.

Βεβαίως, από μία συζήτηση αναφορικά με τις σχέσεις και τις συμπεριφορές που εκφράζονται μέσα σε αυτές δεν θα μπορούσε να λείπει και μία αναφορά στη σχέση που διατηρούμε με τον ίδιο τον εαυτό μας. Το ερώτημα του κατά πόσο εμείς οι ίδιοι είμαστε κακοποιητικοί έναντι του εαυτού μας είναι εδώ σημαντικό, ειδικά αν σκεφτούμε τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε για τον εαυτό μας. Αν βλέπουμε τον εαυτό μας ως ανάξιο και άχρηστο, είναι πολύ πιθανό να στρεφόμαστε προς ανθρώπους που θα φροντίζουν να μας το επιβεβαιώνουν σε καθημερινή βάση. Άλλωστε, πάντα ο άλλος λειτουργεί ως καθρέπτης του εαυτού μας. Όταν εμείς οι ίδιοι συμπεριφερόμαστε υποτιμητικά προς τον εαυτό μας, όταν η πρώτη μας σκέψη είναι πάντα «μα είμαι τόσο χαζός» ή «δεν κάνω τίποτα σωστά», τότε είναι επόμενο να επιτρέψουμε και στους άλλους να κάνουν το ίδιο προς εμάς και να καταλήγουμε σε σχέσεις τοξικές και κακοποιητικές.

Το κεφάλαιο της συναισθηματικής κακοποίησης είναι αρκετά μεγάλο με πολλά ακόμα αναπάντητα ερωτήματα, τόσο ως προς τον ακριβή ορισμό του φαινομένου, όσο και ως προς τις επιπτώσεις που αυτό έχει για τους θύτες και τους δέκτες αυτών των συμπεριφορών. Η αδιόρατη φύση της κακοποίησης που υφίσταται ο δέκτης, τα κοινωνικά και πολιτισμικά στερεότυπα και οι αξίες αναφορικά με την ανισότητα της ισχύος μεταξύ ανδρών και γυναικών, υφισταμένων και προϊσταμένων, γονέων και παιδιών, η καθημερινότητα και η επαναληπτικότητα που χαρακτηρίζει το μοτίβο της έκφρασης αυτών των συμπεριφορών και η ντροπή και η ενοχή που νιώθουν οι δέκτες – είτε είναι παιδιά είτε είναι ενήλικοι –, καθιστούν πολύ δύσκολη την πρόληψη και την αντιμετώπισή της. Το πρώτο βήμα είναι φυσικά η αποδοχή του τι συμβαίνει, είτε είμαστε από την πλευρά του θύτη είτε του δέκτη. Από το σημείο αυτό και μετά, η ενημέρωση σχετικά με την συναισθηματική κακοποίηση, η καλύτερη γνωριμία με τον εαυτό μας και η φροντίδα και η αγάπη προς τον εαυτό, αποτελούν ορισμένα μόνο από τα βήματα που μπορεί να ακολουθήσει κανείς προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το τι συμβαίνει μέσα στη δυναμική των σχέσεών του. Άλλωστε, το πάθος δεν ταυτίζεται με την επιθετικότητα, η αγάπη δεν ταυτίζεται με την έγκριση και το ενδιαφέρον δεν εκφράζεται με την απομόνωση και την παρακολούθηση του άλλου. Στη βάση κάθε σχέσης, θεμέλιο είναι ο σεβασμός και η αποδοχή του άλλου και του εαυτού μας μέσα σε αυτή.

Αποστολοπούλου Αντιγόνη, Συμβουλευτική Ψυχολόγος (MSc.)

 

 

Πηγές και περισσότερες πληροφορίες:

Coker, A. L., Davis, K. E., Arias, I., Desai, S., Sanderson, M., Brandt, H. M., & Smith, P. H. (2002). Physical and mental health effects of intimate partner violence for men and women. American journal of preventive medicine, 23(4), 260-268.

Goldsmith, R. E., & Freyd, J. J. (2005). Awareness for emotional abuse. Journal of Emotional Abuse, 5(1), 95-123.

Hirigoyen, M. F., Marx, H., & Moore, T. (2004). Stalking the soul: Emotional abuse and the erosion of identity. Helen Marx Books.

Tomison, A. M., & Tucci, J. (1997). Emotional abuse: The hidden form of maltreatment. Australian Institute of Family Studies, for National Child Protection Clearing House.

Counselling Directory: Emotional Abuse: http://www.counselling-directory.org.uk/emotional-abuse.html.

National Violence αgainst Women Prevention Research Center, Wellesley Centers for Women, Wellesley College: Abuse in Intimate Relationships: Defining the Multiple Dimensions and Terms. https://mainweb-v.musc.edu/vawprevention/research/defining.shtml.

NCADV: https://ncadv.org/files/Domestic%20Violence%20and%20Psychological%20Abuse%20NCADV.pdf

Facebooktwittergoogle_pluslinkedin